Więźniowie i ofiary KL Auschwitz

Deportowanych do KL Auschwitz można podzielić na dwie kategorie — więźniów, których wciągano do obozowej ewidencji, oraz osoby, głównie Żydów, które ginęły wkrótce po przywiezieniu, bez rejestrowania w obozowych kartotekach.

Franciszek Piper podaje, że ogólna liczba zarejestrowanych więźniów w czasie funkcjonowania obozu nieznacznie przekracza 400 tysięcy. Dokładne dane są niemożliwe do odtworzenia. Na wspomniane ponad 400 tysięcy składa się około 205 tysięcy Żydów, około 130-140 tysięcy Polaków, około 21 tysięcy Cyganów, około 12 tysięcy jeńców radzieckich i około 25 tysięcy więźniów innych narodowości.

Liczba zarejestrowanych więźniów różnych narodowości ulegała ciągłym zmianom w trakcie istnienia obozu. W pierwszym okresie dominowali Polacy, dla których zakładano obóz.

Począwszy od połowy 1942 roku, wskutek coraz liczniejszych transportów Żydów z całej niemal Europy, liczba więźniów Polaków i Żydów zrównała się. Od tego czasu liczba Żydów zaczęła rosnąć. W drugiej połowie 1942 roku stanowili już około połowy ogólnego stanu więźniów, a od 1943 roku większość.

Według historyka Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau Tadeusza Iwaszki na zmianę struktury narodowościowej w KL Auschwitz miały wpływ także: wysoka śmiertelność „naturalna”, selekcje, po których zabijano więźniów w komorach gazowych, oraz masowy przerzut więźniów do innych obozów. W 1943 roku, w trakcie tak zwanej Polenaktion, do innych obozów wywieziono kilka tysięcy Polaków.

Iwaszko podkreślał, że istotne znaczenie miała także wysoka śmiertelność w pierwszych latach funkcjonowania Auschwitz. W ciągu pierwszych paru miesięcy od deportacji ginęło około 80 procent deportowanych. W następnych latach sytuacja nie uległa poważniejszej poprawie. Ilustruje to przykład transportów Żydów greckich. Z liczby 12757 deportowanych między 20 marca 1943 a 16 sierpnia 1944 roku i zarejestrowanych jako więźniów 21 sierpnia 1944 roku żyło jedynie 1838 osób.

Tadeusz Iwaszko dodał, że brak materiałów uniemożliwia dokładniejszą analizę zmian, jakie zachodziły w strukturze narodowościowej. Nieliczne zachowane dane mogą co najwyżej pozwolić na przykładowe przedstawienie zjawiska w odniesieniu do kilku przypadkowych dat. Wynika z nich, że 1 czerwca 1942 roku Żydzi stanowili 45,8 procent zarejestrowanych więźniów (10575 osób), Polacy 40,7 procent (9393 osoby), Czesi 3,2 procent (740 osób), Niemcy 6,8 procent (1585 osób), inni 3,3 procent (777 osób). 1 grudnia 1942 roku Żydów zarejestrowanych jako więźniów było 47,2 procent (14477 osób), Polaków 28,5 procent (8725 osób), Czechów 10,5 (3216 osób), Niemców 3,3 procent (1018 osób), innych 10,4 (3187 osób). 21 sierpnia Żydów było już 68 procent (71441 osób), Polaków 17,8 procent (18672 osoby), Czechów 0,1 (136 osób), Niemców 2,2 procent (2327 osób), a członków innych narodowości 11,7 procent (12302 osoby).

Każdy zarejestrowany więzień Auschwitz otrzymywał numer. Naziści tatuowali go na przedramieniu osadzonego. Numer naszyty był także na więziennym ubiorze – „pasiaku”. Pierwszych 30 numerów otrzymali kryminaliści niemieccy przywiezieni do Auschwitz 20 maja 1940 roku, jeszcze przed jego otwarciem z KL Sachsenhausen. Stanowili potem zaczątek funkcyjnej kadry obozowej.

14 czerwca 1940 roku do obozu koncentracyjnego Auschwitz z więzienia w Tarnowie dotarł pierwszy transport 728 więźniów politycznych. Byli to w ogromnej większości Polacy; w skład transportu wchodziło też kilku polskich Żydów. Po przybyciu więźniom wytatuowano numery od 31 do 758. Najniższy numer – 31 – wytatuowano Stanisławowi Ryniakowi.

W Auschwitz, podobnie jak w innych obozach, istniały różne kategorie więźniów. Kategorię można było poznać po kolorze trójkąta na pasiaku. Czerwonym trójkątem oznaczano więźniów politycznych. Do 1942 roku była to najliczniejsza grupa osadzonych, wśród których najwięcej było Polaków.

Żydów, najliczniejszą od 1943 roku grupę osadzonych, oznaczano sześcioramienną gwiazdą, która powstawała z połączenia dwóch trójkątów — żółtego — oznaczającego narodowość żydowską, i innego koloru, w zależności od kategorii.

Zielonymi trójkątami oznaczano „zawodowych przestępców kryminalnych”. Była to stosunkowo nieliczna grupa, złożona głównie z Niemców.

Czarny trójkąt otrzymywali tak zwani więźniowie aspołeczni. Pojęcie „aspołeczny” było mało precyzyjne, dlatego też w Auschwitz tak oznaczano zarówno prostytutki, jak i Cyganów, którzy przed zatrzymaniem służyli w niemieckiej armii.

Badaczy Pisma Świętego (Świadkowie Jehowy) oznaczano trójkątami fioletowymi. Różowe trójkąty otrzymywali więźniowie osadzeni za homoseksualizm. Na trójkątach tuszem odbijane było oznaczenie narodowości więźnia, przykładowo „P”, czyli Pole — Polak. Literowego oznaczenia nie stosowano jedynie wobec Niemców.

Osobną kategorią osadzonych byli tak zwani więźniowie wychowawczy, którzy oznaczani byli zamiast trójkąta literą „E”. Hitlerowcy kierowali ich do specjalnych „wychowawczych obozów pracy”, gdzie byli kierowani do najcięższych prac. W zamian otrzymywali głodowe racje żywnościowe.

Odrębną kategorię stanowili także więźniowie — jeńcy radzieccy, których zaczęto deportować do Auschwitz już w październiku 1941 roku. Zachowali swoje mundury. Naziści wykonali jednak na nich oznakowanie: pasy oraz literowy skrót „SU”.

W Auschwitz, podobnie jak w innych obozach, dodatkowe oznaczenia otrzymywał więzień skierowany do karnej kompanii. Był to niewielki kawałek czarnego płótna w kształcie koła, noszony na bluzie pasiaka. Osadzonych, uznawanych za niebezpiecznych i skorych do organizowania ucieczki, oznaczano natomiast kołem czerwonym i literami „IL”.

Znacznie liczniejszą grupę stanowiły osoby, które trafiły do Auschwitz i nie zostały zarejestrowane jako więźniowie. Byli to głównie Żydzi deportowani z wielu krajów w ramach tak zwanego ostatecznego rozwiązania. Tuż po przyjeździe byli natychmiast mordowani. Oprócz Żydów — bez wciągania do ewidencji — mordowano tuż po przywiezieniu także jeńców radzieckich, choć na znacznie mniejszą skalę.

Franciszek Piper w toku badań określił, że kompleks Auschwitz pochłonął co najmniej 1,1 miliona ofiar: około 960 tysięcy Żydów, 70-75 tysięcy Polaków, 21 tysięcy Cyganów, 15 tysięcy jeńców radzieckich, 10-15 tysięcy więźniów innych narodowości. Podkreślił zarazem, że jest to liczba minimalna. Rzeczywista liczba ofiar może być wyższa. Aktualny stan badań nie wskazuje jednak, by przekroczyła 1,5 miliona osób.